यो दस्तावेजामा त्रियुगा नगरपालिका वडा नं. ७, उदयपुर स्थित आँपचौरी टोल विकास संस्थाद्वारा बनाइएको
सामाजिक स्रोत नक्साको विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरिएको छ। यस नक्साले स्थानिय स्रोत, संरचना,
जनसंख्या वितरण, वन क्षेत्र, खेल मैदान, र प्राकृतिक जलस्रोतहरूको अवस्थिति चित्रण गरेको छ।
१. नक्साको पृष्ठभूमि
सामाजिक स्रोत नक्सा (Social Resource Map) एउटा सहभागी उपकरण हो जसले समुदायका सदस्यलाई आ-आफ्नो
क्षेत्रका स्रोतहरूको अवलोकन, मूल्याङ्कन, व्यवस्थापन र उपयोगको योजना बनाउन सघाउँछ। आँपचौरी टोल विकास
संस्थाले यस्तो नक्सा तयार गरेर सामुदायिक सशक्तीकरण, स्रोत व्यवस्थापन र योजना निर्माणमा एक सशक्त आधार
तयार गरेको छ।
२. नक्साको भौगोलिक अवलोकन
नक्साको माथिल्लो भागमा उत्तर, तल्लो भागमा दक्षिण, बायाँतिर पश्चिम र दायाँतिर पूर्व रहेको स्पष्ट
पारिएको छ। यस्तै कम्पास चिह्नले दिशाको जानकारी दिन्छ। नक्सामा त्रियुगा खोला, जंगल, सडक, खेल मैदान, र
बसोबास क्षेत्र उल्लेख गरिएको छ।
२.१. त्रियुगा खोला
नक्साको तल्लो (दक्षिणी) भागमा त्रियुगा खोला बगिरहेको देखिन्छ। यो खोला गाउँको सिँचाइ, गाईवस्तुको
पानी, नुहाउने, लुगा धुने जस्ता दैनिक कार्यका लागि उपयोग हुन्छ। खोला गाउँको जैविक विविधताको आधार समेत
हो।
२.२. जंगल क्षेत्र
नक्साको माथिल्लो (उत्तर) भाग र केही पूर्वी क्षेत्र जंगलले ढाकिएको छ। यस जंगलले सामुदायिक वनको रूपमा
कार्य गर्छ। यो क्षेत्रबाट दाउरा, घाँस, गुठी जडिबुटी, काठ, र बन्यजन्तुका लागि चारो प्राप्त हुन्छ।
जंगल जैविक विविधता, जल स्रोत संरक्षण र माटोको कटान नियन्त्रणका लागि आवश्यक हुन्छ।
२.३. बसोबास क्षेत्र
नक्सामा हरियो रंगको घरसहितको चिन्ह प्रयोग गरेर प्रत्येक घर देखाइएको छ। साथै, घरधुरीसँगै परिवारको नाम
उल्लेख गरिएको छ,
यस प्रकारको विवरणले हरेक घरको अवस्थिति र सामाजिक संरचनाको झल्को दिन्छ।
२.४. सडक र चौक
खैरो रेखाद्वारा सडक देखाइएको छ जसले गाउँलाई आवतजावत गर्न मद्दत गर्छ। सडकले विभिन्न टोल र घरहरूलाई
जोड्दछ। साथै, निलो गोल चिन्हले चौकको संकेत गर्दछ जहाँ सभा, छलफल, वा मेलाजात्रा सञ्चालन हुन्छ।
२.५. खेल मैदान
नक्साको दक्षिण-पूर्वी भागमा एक ठूलो खेल मैदान देखाइएको छ। यसले बालबालिका, किशोरकिशोरी, र युवा
पुस्तालाई खेलकुद गतिविधिमा संलग्न गराउँछ। यो क्षेत्र सामाजिक मेलमिलाप, सामुदायिक खेलकुद प्रतियोगिता
तथा सांस्कृतिक कार्यक्रमको लागि उपयुक्त स्थान हो।
३. नक्साको फाइदाहरू (Benefits)
३.१. स्रोत व्यवस्थापनमा सजिलो
नक्साले सामुदायिक स्रोतहरू — जस्तै: जंगल, खोला, खेल मैदान, सडक, चौक आदि — को अवस्थिति देखाउँछ। यसले
यी स्रोतको संरक्षण, सदुपयोग, र दीर्घकालीन व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्याउँछ।
३.२. सहभागितामूलक योजना निर्माण
नक्सा बनाउने प्रक्रियामा समुदायका सदस्यहरू सहभागी हुने भएकाले तिनीहरूको आवश्यकता, सल्लाह र
सन्दर्भलाई प्राथमिकता दिइन्छ। यसले स्थानिय योजनालाई प्रभावकारी बनाउँछ।
३.३. विपद् व्यवस्थापनमा उपयोगी
बाढी, पहिरो, आगलागी जस्ता सम्भावित विपद्को जोखिम मुल्याङ्कन गर्न यो नक्सा उपयोगी हुन्छ। खोला नजिकको
घर, डाँडोको फेदमा पर्ने घरहरू जोखिममा पर्न सक्छन् भन्ने कुरा पहिचान गर्न सकिन्छ।
३.४. सामाजिक समावेशिता
नक्सामा प्रत्येक परिवारको नाम उल्लेख गरिएको छ। यसले समुदायका सबै वर्ग, जातजाती, र आर्थिक अवस्थाका
मानिसहरूलाई प्रतिनिधित्व दिएको छ, जसले समावेशी विकासमा टेवा पुर्याउँछ।
३.५. शैक्षिक उपयोगिता
विद्यालय वा शैक्षिक संस्थाहरूमा भूगोल, नागरिक शास्त्र, तथा सामाजिक अध्ययनमा यो नक्सा सिकाई उपकरणको
रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
३.६. नीति निर्माण र बजेट विनियोजनमा सहयोग
स्थानीय सरकार वा विकास संस्थाहरूले नक्सालाई आधार बनाएर कुन क्षेत्रमा कस्तो विकासको आवश्यकता छ भन्ने
पहिचान गर्न सक्छन्। यसले बजेटको यथोचित वितरणमा सहयोग पुर्याउँछ।
३.७. NGO/INGO समन्वयमा सजिलो
बाह्य विकास साझेदार संस्थाहरू (जस्तै: NGO/INGO) ले गाउँको भौगोलिक र सामाजिक अवस्थाको प्रारम्भिक
अध्ययन गर्न यस नक्सालाई उपयोग गर्न सक्छन्। यसले योजनाको प्रभावकारिता बढाउँछ।
४. निष्कर्ष
"आँपचौरी टोल विकास संस्था" को सामाजिक स्रोत नक्सा एउटा सशक्त सामुदायिक उपकरण हो। यसले गाउँको
भूगोल, समाज, स्रोत र संरचनालाई एकै स्थानमा झल्काउँछ। योजनाबद्ध विकास, स्रोत व्यवस्थापन, र विपद्
जोखिम न्यूनीकरणमा यस्तो नक्साको भूमिका अमूल्य हुन्छ। समुदायको सहकार्य, सहभागिता र समर्पणले बनेको
यस्तो नक्सा अन्य गाउँ/टोलले पनि उदाहरणको रूपमा लिन सक्दछन्।